Меню сайта
Форма входа
Категории раздела
| Разработки и статьи учителей [55] |
|
Материалы кафедры
[6]
Материалы кафедры общей и прикладной психологии КазНПУ им. Абая
|
| В помощь школьному психологу [46] |
| Родительский клуб [20] |
|
Конкурс на тему «Межнациональная толерантность в современной казахстанской школе»
[0]
Конкурс на тему «Межнациональная толерантность в современной казахстанской школе»
|
Наш опрос
Облако тегов
Порекомендуй другу
Поиск
Друзья сайта
Наш баннер
Нас считают
Онлайн всего: 1
Гостей: 1
Пользователей: 0
Translate this pag
Казахский язык
| Главная » Статьи » Материалы кафедры |
ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ТРЕНИНГ
| ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ТРЕНИНГ Қожахметов Д.С., Абай атындағы ҚазҰПУ-дың жалпы және қолданбалы психология кафедрасының оқытушысы, Алматы қ. Қазіргі кезде жастардың девианттық мінез-құлқы жайлы көптеген ғалымдар жазып та, айтып жүр. Дегенмен, оның алдын алу мақсатындағы жайттар аздың қасы. Ғалымдардың еңбектеріне сүйенетін болсақ, девиантты мінез-құлық екі категорияға бөлінеді: 1) бұл психологиялық нормаларынан ауытқуы анық немесе жасырын психопатологиялық болып келетін мінез-құлық; 2) қандай да бір қоғамдық және мәдени нормаларды бұзатын әлеуметтік нормаларға қарсы мінез-құлық [1]. Девиантты мінез-құлық әртүрлі болса да, олар өзара байланысты. Ішімдік, есірткі қолдану, жаулап алушылық және заңсыз мінез-құлықтар бір блокты құрайды, солай жасөспірімнің оның біреуіне тартымдылығы өсуі мүмкін. Заңсыз қылықтар қатты болмаса да, психикалық қалыптың бұзылуына әсер етеді. Кейде девиантты мінез-құлыққа әлеуметтік факторлар (мектептегі қиындықтар, жарақатты өмірлік жайттар, басқа девиантты ортаның ықпалы) сәйкес келеді. Жекедара факторларға - өзіндік бақылау мен өзін-өзі сыйлау деңгейі маңыздылардың бірі болып табылады. Өзін-өзі сыйлаудың төмендеуі зерттеулер бойынша жасөспірімдерде девиантты мінез-құлықтың әділетсіздік, қылмысты топтарға тәуелділік, заңсыз істерді жасау, есірткіні қолдану, ішімдік, басқыншылық мінез-құлық, суицидті мінез-құлық және басқа психикалық күйзелістермен байланысты. Бұл байланыс немен түсіндіріледі? Ғылыми әдебиеттерде осы мәселеге байланысты төрт басты болжамдар бар: 1.Девиантты мінез-құлық өзін-өзі сыйлауды түсіруге септігін тигізеді. Себебі соған қатысты индивид еріксіз өзінің әрекеттеріне қарсы қоғамның ойларын бөледі. 2.Өзін құрметтеудің төмен болуы қалыпты емес мінез-құлықтардың өсуіне әсер етеді: әлеуметтік ұйымдарды шетке ысырып, әлеуметтік емес ұйымдардың әрекеттеріне қатысу арқылы жасөспірім өзінің психологиялық деңгейін құрдастары арасында жоғарылатқысы, мектепте немесе үйде болмаған өзіндік қабылдау әдістерін тапқысы келеді. 3. Кейбір топтар бойынша, әсіресе төменгі бастамалы өзін құрметтеу девиантты мінез-құлықтың жоғарылауына, өзін сыйлау деңгейінің өсуіне әсер етеді. 4. Делинквенттіліктен басқа да мінез-құлықтар, жас келген сайын өзгеретін әсері де болады. Девиантты мінез-құлық жеткіншектік тұлғасы, әдетте төмен әлеуметтік деңгейімен сипатталады. Оның жетіспеушіліктері тәрбиелеудің 3 негізгі сферасында көрінеді: жанұяда мектепте және өндірісте. Екінші жағынан, жеткіншекке ерекше сфера көп әсер етеді ол – дала, аула, кері бағыттағы аула топтары. Әсіресе қиын отбасынан шыққан балалар уақытын үйлердің жертөлелерінде өткізеді. «Үй асты өмірі» олар үшін қалыпты жағдай. Себебі, ол жерге өздері сияқты әр түрлі балалар жиналады. Сондықтан олардың өздерінің «Үй асты» моральдық кодексі, жазылмаған заңдары мен мәдени дағдылары бар. Мұндай жағдайда жеке ауытқу ғана емес, топтық ауытқу дамиды. Кәмелетке толмаған құқық бұзушылырдың санының көбеюі отбасы құрылымындағы кемшіліктерге байланысты. Қандай себептерге байланысты болмасын отбасының бұзылуы, жасөспірімнің бойында терең із қалдырады. Олар қалыпты жағдайға қарағанда дөрекі, тұйық бола бастайды. Кейбір жағдайларда, ажырасу, ішкілікке салыну немесе ата-анасының біреуінің бей-моралдық мінез-құлықына байланысты болса, бұл нашарлауға емес, керісінше балаларды тәрбиелеу жағдайының жақсаруына ықпал етуі мүмкін. Біз қарастырып отырған мәселеде, профессор А.Е. Личконың пікірі анағұрлым құнды болып табылады. Отбасының сәтті ережесін талдай отырып, жиі кездесетін жағдайларды бөліп көрсетеді: • отбасындағы қамқорлықты күшейту (гиперопека); • немқұрайлылық (гипоопека), балалардың жиі, шамадан тыс бақылаусыз қалуы [2]. Сөйтіп, қылмыс жасаушы жеткіншектердің ішінде, сол, мектепте нашар мінез-құлықпен және оқумен танылған балалар ілігеді. Сонымен, кәмелетке толмағандардың әлеуметке қарсы мінез-құлықының болуы, ең бірінші сыртқы әлеуметтік ортаның ықпалынан (соның ішінде микроортаның), сондай-ақ, жеткіншектің өзінің өмірлік қиыншылықтарға көзқарасы әсерінен қалыптасқан мінез-құлықтан пайда болады. Қиын тәрбиелену түсінігінің мәнінде негативизм (кері әсер) және педагогикалық ықпалдарға қарсы тұру жатады. Егер қандай да бір жағдайларға сай, жеткіншек аула топтарына қосылып кетсе, онда ол қауіпті криминалды фактор болады. Оларға қосылып ішімдік ішу, анаша шегу, бұзақылық т.б. тұлға құрылымын, санасын бұзады. Кәмелетке толмаған құқықбұзушыларға топта қылмыс жасау тән, себебі оларға қылмыс жасаудың техникалық жағдайлары қиындық тудырады. Шиеленіс жағдайлары үлкен адамдармен, ата-анамен және мұғаліммен жеткіншектердің органикалық өзгерістерімен, сонымен бірге, олардың өзімен жастыларға және үлкендерге қатысымен суреттеледі. Жеткіншектер үлкендердің баға беруі мен әсер етуінен құтылу үшін, олар ата-аналары мен мұғалімдеріне сын көзқараспен қарайды, ал олардың жетіспеушіліктерін байқап, оларды аса сезіммен сезеді, үлкендердің кеңесі мен ойларына күдік тудырады. Жеткіншек жастың тоқырауы, олардың криминализация тендециясының айқындығымен көрінеді. Бұл кезеңде олар үшін маңызды – ол өз достарымен, құрбыларымен әңгімелесу, өзін-өзі ортада жақсы сезіну, құрбыларының сөзіне нақты жауап қайтару тән. Жеткіншек шақта адамның өзін-өзі бағалауы, сананың құрылуы, тұлғаның негізгі қалануы байқалады. Бұл тұлғалық процессте өзін-өзі анықтауда және реттеуде шешуші роль атқарады. Жоғарыда айтылғандарды, яғни әңгімелесу, сөйлесудің және өзін-өзі бекітудің қажеттілігі әлеуметтік-қажеттік пайдасы негізінде жақсы жағдайда іске асуын ескере келе қарым-қатынасты жақсартудың бірден-бір көзі . Сол себепті біз төменде девианттық мінез-құлықты оқышыларды әлеуметтік психологиялық тренинг арқылы қарым-қатынастарын жақсарту жайлы сөз қозғамақпыз. Осы арқыл оларда мейірімділк пен ізгілік, достық жайлы ұғымдарды олардың бойына сіңдіруге болады деп ойлаймыз. Бұл түсініктерге тоқталар болсақ, мейірімділік пен ізгілік- Кісінің шат-шадыман тіршілігі үшін маңызды. «Мейірімділік,-деп жазады К.Бови, - мылқаулар сөйлей алатын, кереңдер ести алатын тіл». Адам кішкентайынан басқаларды өзіңмен қарым-қатынасқа қызықтыра білгенге не жетсін. Ол үшін өзің білетін адамдардың жан дүниесінің ерекшелігіне көңіл бөліп, оның талап-тілегіне, талғамы мен қамына көңіл аударып, оның қуанышы мен күйзелісіне аса сезімталдықпен қарауға машықтанған абзал. Ізгілікті адам жұрт мүддесіне қайшы келетін, адамзаттың бақытты болашаққа жетуге бағышталған асыл арманына бөгет жасаушылармен ымырасыз күресіп отыратын ерекше қасиеттің бір түрі. Достық- бұл ортақ көзқарас пен мүдде, мақсат бірлігі негізінде пайда болып, уақыт санынан өткен сайын адамгершілік құндылығы мол тұрақты, тек адамға ғана тән жоғарғы сезім. Оның маңызды белгісі-өте берік, әрі терең эмоциялық жақындық. Ол адамның бір-біріне сөз жүзінде де адал және шынайы болу, өзара терең мүдделілік, бір-біріне толық сену, қайғы мен қиыншылықта өзара қол ұшын беру, өзара жауапкершілік пен қамқорлық. Сол себепті осы қасиеттерді дамыту мақсатнда біз төменде тренинг бағдарлмасын құрдық алдымен тренинг жайлы бірер сөз. Сонымен әлеуметтік-психологиялық тренинг – бұл топта тұлғаға бинарлық психологиялық әсер етудің динамикалық, бағдарламалық-мақсаттық жүйесі ретінде. Осындай анықтаманы әлеуметтік психологиядағы тұлғаға бағытталған бағыт берді. Осы бағытта психологиялық әсер ету объектісі тұлға болып табылады, ал топ психологиялық әсер етудің әлеуметтік контексті ретінде қарастырылады. ӘПТ психокоррекция және психореттеудің ішкі және сыртқы контурларын біріктіретін психологиялық әсер етудің бағдарлы-мақсатты динамикалық жүйе ретінде. Осындай бағытта әлеуметтік-психологиялық тренинг тұлғаға үш бағытта әсер етеді: тұлғаның когнитивті құрылымын өзгерту, оның эмоционалдық сферасын қайта қалыптастыру және мінез-құлық модификациясы. Н.Ю. Хрящеваның пікірінше «ӘПТ – тің негізгі мақсаты қарым-қатынастағы біліктілікті арттыру, ол түрлі формадағы тапсырмалар түрінде берілгенмен, міндетті түрде білімді, іскерлік, дағдыны қалыптастыруға, бағдарды дамытуға адамның перцептивті қабілеттерін дамытуға, тұлғаның қатынастар жүйесін түзеу мен дамытуға бағытталады» [3]. Енді жоғарыда айтылған бағдарламаға тоқталсақ ол мынадай жатттығулардан тұрады және оны біз былай көрсеткенді жөн көрдік. ТРЕНИНГ ЖАТТЫҒУЛАРЫ 1 - кездесу. Сабақтың мақсаты: оқушыларды (қатысушыларды) бір – бірімен және психологиялық тренинг жұмысымен таныстыру, бұдан ары да тренингке қатысуға деген тілектері мен қызығушылықтарын қалыптастыру. Сабақтың құрылымы: 1. Кіріспе әңгіме. 2. Жаттығу «Күтілімдер», «Қалам». 3. Танысу «Есімдердің қозғалысы». 4. қимыл – қозғалысқа бағытталған ойындар 5. Тренингтен күтілетін үміттерін нақтылау. - 1. Кіріспе әңгіме. Сонымен оқушытар бұрын – соңды тренинг туралы естіген де боларсыздар. Мен сіздерге осы тренингте не іс істейтіндігіміз жайлы айтып өтейін. Мұнда біз ойындар мен жаттығуларды орындаймыз. Кез – келген психологиялық ойынның екі жақты мәні бар. Ол бір қарағанда жай көңіл көтеру секілді болуы мүмкін. Ал екінші жағынан ойын біздің бәрімізге өзімізді, айналамыздағыларды дұрыс түсінуге, тануға мүмкіндік береді. 2. «Күтім» атты жаттығу орындалады. Барлық қатысушыға кішкене жапырақ таза қағаздар беріледі. Ол қағаздарға олар тренингтен не күтетіндіктерін тізіп жазады да оны тақтаға апарып іледі. Жүргізуші бүгінгі кездесудің соңына қарай жаңағы парақтарды ашып барлығы бірлесе отырып талдайды. Бәрі іліп болған соң жаттығу орындалады. Енді бәріміз «Қалам» атты бой жазу жаттығуын ойнайық. Осы арқылы зерттелушілерде өзара әрекеттестікке деген бағыттылығын байқағымыз келді. Сондықтан да біз социометриялық әдістің көмегімен зерттелушілердің арасындағы тұлғааралық қатынастарды зерттеуге бел будық. Социометриялық зерттеудің шеңберінде респонденттерге белгілі сұрақтарға жауап беру ұсынылды. Соынмен, сұрақтаманың нәтижелері бойынша әрбір оқу тобының оқушытары шартты түрде келесі топтардың біріне жатқызылды. 1. «Жұлдыздар» - алты және одан көп таңдауға ие болған оқушытар; 2. «Қалаулылар» - үш-бес рет таңдалынған оқушытар; 3. «Қабылданғандар». Бұл белгілі-бір критерий бойынша бір-екі адам таңдаған оқушытар; 4. «Қабылданбағандар» - берілген критерийлер бойынша ешкім таңдамаған оқушытар. Социометриялық зерттеу 10 және 11 сынып оқушыларның арасынан айқындалған «қиын оқушылардың» екі тобында (1-а, 1-б) тренингке дейін және тренингтен кейін жүргізілді. 1-а тобын біз бақылаушы топ ретінде, 1-б тобын, әлеуметтік-психологиялық тренинг жүргізілген, эксперименттік топ ретінде алдық. Тренингке дейінгі оқушылар бөлу бойынша жалпыланған мәліметтер 1-кестеде көрсетілген, оған сәйкес тренингке дейін зерттелушілердің арасында бәрінен де «қалаулы» оқушылар көп болды және «қабылданбағандар» бәрінен аз болды. Кесте 1 – Тренингке дейінгі оқу топтарындағы оқушылар алған таңдауларына сәйкес бөлу Топтар Оқу топтары 1-А (БТ) 1-Б (ЭТ) 1-кр 2-кр 3-кр 1-кр 2-кр 3-кр Жұлдыздар 2 1 1 7 4 8 Қалаулылар 12 9 10 11 13 11 Қабылданғандар 6 10 9 6 10 9 Қабылданбағандар 0 0 0 5 2 1 Барлығы 20 20 20 29 29 29 Кесте 2 – Тренингтен кейінгі оқу топтарындағы оқушылар алған таңдауларына сәйкес бөлу Топтар Оқу топтары 2-А (БТ) 2-Б (ЭТ) 1-кр. 2-кр. 3-кр. 1-кр. 2-кр. 3-кр. Жұлдыздар 4 0 3 5 4 3 Қалаулылар 12 14 12 8 8 10 Қабылданғандар 10 14 11 4 5 5 Қабылданбағандар 4 2 4 1 1 0 Сөйтіп, дамытушы тренингті өткізу нәтижесінде зерттелушілер келесі тұлғалық қасиеттерге ие болғаны анықталды: ашықтық, қарым-қатынасшылдық, адамдарды сүйетін және біршама еркін, бейқам, жарқын жүзді, көңілді, көпшіл, қуатты, қажетті шешімдерді өзбетінше қабылдай алатын, өз-өзіне сенімді, тапқыр, белсенділік. Сонымен қатар, мұндай психологиялық тренингтер эмоционалдық тұрақтылықты жоғарылататыны анықталды. Әдебиеттер 1. Кон И.С . Психология ранней юности. Москва 1989. 2. Змановская Е.В. Девиантология М., Академия, 2003 г 3. Захаров В.П., Хрящева Н.Ю. Социально-психологический тренинг.- Л.: Изд. ЛГУ. 1990. | |
| Просмотров: 18431 | Рейтинг: 5.0/1 |
| Всего комментариев: 0 | |